انقلاب فرهنگی ایران به مجموعه ای از رویدادهای مرتبط با نظام آموزش عالی در جمهوری اسلامی ایران گفته می شود که با هدف پاک سازی استادان و دانشجویانی که از دید حکومت جمهوری اسلامی ایران، غرب زده به شمار می رفتند، صورت پذیرفت که از انقلاب فرهنگی ایران به عنوان اسلامی سازی دانشگاه ها نیز یاد می شود.

پس از اشغال سفارت آمریکا در تهران، امام خمینی بنیانگذار کبیر انقلاب در پیام نوروزی خود، در فروردین 59 بر تصفیه دانشگاه ها تاکید کرده و گفتند: باید انقلاب اسلامی در تمام دانشگاه های سراسر ایران به وجود آید تا اساتیدی که در ارتباط با شرق و یا غرب اند تصفیه گردند و دانشگاه محیطی سالم شود.

ایشان در این فرمان و همچنین سخنان بعدی خود به ضرورت ایجاد انقلاب اساسی در دانشگاه های سراسر کشور ، تصفیه اساتید مرتبط با شرق و غرب ، تبدیل دانشگاه به محیطی سالم و عدم وابستگی آن به احزاب، کمونیسم و مارکسیسم اشاره کردند.

** آغاز حرکت انقلابی در دانشگاه ها

اولین حرکت مهم در 21 فروردین 1359 در دانشگاه تبریز صورت گرفت و سرانجام با تصرف تمامی اتاق های مربوط به تشکل های انحرافی به پایان رسید.

کمی قبل از پیام نوروزی امام خمینی، در 8 اسفند 1358 مصطفی میر سلیم، معاون سرپرست وزارت کشور طی نامه ای از وزیر علوم درخواست کرد تا روسای دانشگاه ها از اجازه دادن به گروه های سیاسی به هر عنوان برای برگزاری مراسم سخنرانی و تبلیغات سیاسی خود داری کنند.

البته بدیهی بود که وزیر علوم به تنهایی قادر به انجام چنین کاری در فضای آن زمان دانشگاه ها نبود.

در 26 فروردین 1359، برنامه پرسش و پاسخ هاشمی رفسنجانی با دانشجویان دانشگاه تبریز به تشنج کشیده شد و دانشجویان مسلمان پیرو خط امام با اشغال ساختمان مرکزی دانشگاه، اعلام کردند تا زمانی که پاکسازی دانشجویان، استادان و کارکنان دانشگاه به مرحله اجرا گذاشته نشود، ساختمان مرکزی را ترک نمی کنند.

در پی این حادثه، تعدادی از دانشگاه های دیگر کشور نیز به طرز مشابهی به تصرف گروه های دانشجویی درآمد اما اوج تحولات در تهران در دانشگاه هایی چون علم و صنعت و تربیت معلم رخ داد.

در 29 فروردین همان سال امام خمینی(ره) طی سخنرانی شدیداللحنی بیان کردند که ما از محاصره اقتصادی و تجاوز نظامی نمی هراسیم. در این روز شورای انقلاب در پی دیدار با امام خمینی(ره) مهلتی سه روزه به گروه ها و احزاب سیاسی برای تعطیلی دفاتر خود در دانشگاه های سراسر کشور داد.

در پی انتشار اطلاعیه شورای انقلاب، درگیری های گسترده ای میان انجمن های اسلامی و دیگر گروه های سیاسی در مراکز آموزش عالی در تهران، شیراز، مشهد، بابلسر، کرج و جهرم رخ داد. در تهران انجمن اسلامی دانشگاه علم و صنعت اولین حرکت را در پاکسازی دانشگاه از دفاتر گروه های مسلح و غیر مسلح در حال جدال با نظام اسلامی آغاز کرد.

سپس دانشگاه ها یکی پس از دیگر به کنترل دانشجویان خط امامی درآمدند که این اقدامات گاه به دلیل واکنش مسلحانه گروه ها چهره ای خونین می یافت.

گریزی از آن نبود که مردمی که بیش از یک سال شاهد حرکت های هرج و مرج طلبانه گروه های پر ادعا و دور از خواسته های ملت بودند به طور مستقیم وارد صحنه شوند.

خشونت بار ترین درگیری های تهران در دانشگاه تربیت معلم اتفاق افتاد که اعضای انجمن اسلامی پس از ساعت ها درگیری موفق شدند به کمک نمازگزاران نماز جمعه دانشگاه را تحت کنترل خود در آورند. دو روز درگیری خشونت آمیز در دانشگاه ها منجر به مجروح شدن 300 نفر در دانشگاه شیراز و 356 نفر در دانشگاه مشهد شد.

**واکنش مخالفین در 31 فروردین ماه

سازمان چریک های فدایی خلق ایران اطلاعیه ای به جهت اطلاع رسانی مواضع خود را در این باره منتشر کرد و تهاجم به دانشگاه ها را تلاش مذبوحانه طبقه سرمایه دار ایران برای جلوگیری از آگاهی روز افزون زحمتکشان و سرکوب مبارزات ضد امپریالیستی آنان خواند و این تهاجم را به رئیس جمهور وقت و گروهی که آنها را اوباشان و قمه کشانی که توسط شورای انقلاب و حزب جمهوری اسلامی رهبری می شوند می نامید، نسبت داد.

این سازمان همچنین دیگر نیروهای چپ گرا و ترقی خواه را به اتحاد عمل و پایداری فرا خواند.

با این حال سازمان مجاهدین خلق ایران ضمن محکومیت حمله به دانشگاه ها با اتخاذ موضع محتاطانه ای وجود هرگونه ستاد یا مرکز فعالیت سیاسی برای اعضای خود در دانشگاه ها و مدارس عالی کشور را رد کرد، گرچه به نظر می رسید که انجمن های دانشجویان مسلمان دانشگاه ها و مدارس عالی شعبه این سازمان در دانشگاه ها باشند.

تعدادی از دفاتر سیاسی احزاب در برخی از دانشگاه ها تعطیل شد و در بسیاری از دانشگاه های دیگر نیز بین نیروهای مختلف درگیری های پدید آمد.

در روز اول اردیبهشت که پایان مهلت شورای انقلاب بود، خشونت ها به ویژه در دانشگاه تهران به اوج رسید و پس از آن که به گزارش روزنامه کیهان 349 نفر زخمی و 3 تن کشته شدند دانشجویان پیشگام وابسته به سازمان چریک های فدایی خلق به عنوان بزرگترین گروه مقاومت کننده، تخلیه دفتر خود در دانشگاه تهران را پذیرفتند.

**ضرورت پذیرش انقلاب فرهنگی

ابوالحسن بنی صدر رئیس جمهور و رئیس شورای انقلاب که آن هنگام از حامیان اصلی انقلاب فرهنگی بود و نیروهای چپ، اصلی ترین منتقدان وی محسوب می شدند، صبح روز دوم اردیبهشت همراه با انبوهی از مردم تهران به دانشگاه تهران رفت و با سخنرانی خود مصوبه شورای انقلاب را ابلاغ نموده و بر ضرورت انقلاب فرهنگی تأکید کرد.

جالب است بنی صدر که در این ماجرا جزو پیشگامان بود، گروه های سیاسی را که بیشتر از مارکسیست ها و منافقین بودند را تهدید کرد در صورتی که در موعد مقرر اتاق های دانشگاه را تخلیه نکنند برای این منظور از توده های مردم کمک خواهد گرفت.

شاید بنی صدر می خواست در اولین روزهای ریاست جمهوری خود برای به دست گرفتن ابتکار عمل، اقتدار خود را در حوزه های مختلف تثبیت کند.

بیشتر گروه های سیاسی برای حفظ وجاهت خود هم که شده ضرورت انقلاب فرهنگی در آن مقطع را می پذیرفتند ولی با اما و اگرهایی لوازم اجرای آن را زیر سوال می بردند مثلا جنبش مسلمانان مبارز در بیانیه ای در عین بیان این که ضرورت انقلاب فرهنگی را صد درصد تأیید می کنیم، تأکید کرده بود: معتقدیم این حرکت باید از پایین و توسط نیروهای انقلابی و جوان مسلمان و متعهد و مکتبی انجام گیرد.

این موضع گیری گروه حبیب الله پیمان از آن جا اهمیت داشت که هوادارنش از طرفی با گروهک منافقین داشت که هوادارنش از طرفی با گروهک منافقین روابط حسنه ای داشتند و از سوی دیگر توانسته بودند در برخی از انجمن های اسلامی دانشجویان نفوذ کنند.

گروه جاما به رهبری کاظم سامی در یک موضع گیری مشابه تغییر و تحول انقلابی در نظام آموزشی را با توجه به نیازهای جامعه از ضروریات هر جنبش انقلابی قلمداد کرده بود، ولی ادعا داشت در شرایطی که ملت با امپریالیسم در جنگ است ضرورت تغییر بنیادی در دانشگاه ها بی مورد است، از سوی دیگر ناکارآمدی دانشگاه ها در جنبه ایجابی و ناتوانی آن در ارایه یک الگوی بومی برای استقلال کشور از قدرتمندان جهانی، غرض مبارزه با امپریالیسم را نقض می کند.

امام در پیام نوروزی 1359 دانشجویان و طلاب را به مطالعه دقیق روی میانی اسلامی دعوت کرده بودند، همچنین در روز اول اردیبهشت زمانی که در جلو پنجره محل سکونت موقت خود در دربند شمیران(پس از مرخص شدن از بیمارستان قلب) برای اجتماعی از دانشجویان مسلمان حامی انقلاب فرهنگی سخن می گفتند با انتقاد از فقدان تربیت اسلامی در دانشگاه ها خواستار تغییر بنیادین آنها برای رفع این خلأ شدند.

**تبیین ماهیت انقلاب فرهنگی

حضرت امام(ره) در اولین روزهای وقوع انقلاب فرهنگی در جمع دانشجویان و مردم حامی این حرکت به چنین توهمی این گونه پاسخ گفته بودند: بعضی توهم کردند که اینها که قائلند به این که باید دانشگاه ها اسلامی بشود یعنی فقط علم فقه و تفسیر و اصول در آنجا باشد اینها اشتباهاتی است که بعضی می کنند و یا خودشان را به اشتباه می اندازند....آنچه ما می خواهیم بگوییم این است که دانشگاه های ما دانشگاه های وابسته است، دانشگاه های ما دانشگاه های استعماری است، دانشگاه های ما اشخاصی را که تربیت می کنند و تعلیم می کنند، اشخاصی هستند که غربزده اند.... ما که می گوییم دانشگاه های ما یک دانشگاه های که برای ملت مفید باشد نیست...ما می گوییم که جوان های ما اگر علم هم پیدا کرده اند تربیت ندارند و مربی به تربیت اسلامی نیستند .

نهایتا طبق آمار رسمی، تعداد کشته های درگیریهای این چند روز در شهرهای مختلف 38 تن و تعداد زخمی شدگان 2000 تن اعلام شد همچنین شورای انقلاب، روز 15 خرداد را به عنوان پایان نیم سال دوم تحصیلی اعلام نمود پس از تعطیلی دانشگاه ها در این روز فرصتی ایجاد شد تا تغییرات لازم در دانشگاه ها انجام شود مدتی بعد نیز تخلیه خوابگاه های دانشجویی آغاز شد که با بروز درگیری هایی همراه بود.


**تشکیل ستاد پیگیری انقلاب فرهنگی

در راستای مدیریت انقلاب فرهنگ در 23 خرداد 1359 ستاد انقلاب فرهنگی تشکیل شد، امام خمینی در فرمان خود وظایف این شورا را تربیت استاد و گزینش افراد شایسته برای تدریس در دانشگاه ها، گزینش دانشجو، اسلامی کردن جو دانشگاه ها و تغییر برنامه های آموزشی دانشگاه ها، به صورتی که محصول کار آنها در خدمت مردم قرار گیرد.، تعیین کرد.

انقلابیون معتقد بودند که رشته های علوم انسانی از فرهنگ غربی تأثیر پذیرفته اند و برای پاکسازی و اسلامی سازی آن، موضوع های مورد بحث در این رشته ها و ابزارها و روش های تحقیقی این رشته ها باید اصلاح شود.


**وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی

شورای انقلاب فرهنگی مأمور شد تا بر اعمال ارزش های اسلامی بر نظام آموزشی کشور نظارت کند؛ شورای انقلاب فرهنگی دروس دانشگاهی را به پنج گروه علوم انسانی، کشاورزی، مهندسی و تکنولوژی، پزشکی و علوم پایه تقسیم کرد.

بازبینی هر گروه این کتاب ها زیر نظر یک گروه تخصصی اداره می شود زیرا مجموعه های شورای انقلاب فرهنگی به ویژه سازمان سمت که به تدوین و بازبینی کتب درسی دانشگاهی می پرداخت و عمدتا توسط روحانیون اداره می شد، توانست تا سال 1364 حدود 3000 عنوان کتاب که در آن دیدگاه های اسلامی اعمال شده بود، تدوین کند.

کتاب های علوم انسانی، اجتماعی و علوم دینی بطور ویژه ای با هدف زدودن آثار نظام سلطنتی و تفکرات غربی و استعماری مورد بازبینی قرار گرفت. تعداد زیادی از اساتید دانشگاه و معلمان لیبرال و یا دارای عقاید رادیکال کنار گذاشته شدند و همچنین از زمان انقلاب فرهنگی سیستمی برای گزینش استادان برقرار شد.

به گفته احمد اشرف در دانشنامه ایرانیکا، از جمله پیامدهای اصلی انقلاب فرهنگی تأسیس دانشگاه های جدید در شهرستان ها بوده است، این کار با هدف افزایش دسترسی سایر شهرها به امکانات آموزشی دانشگاهی انجام شد.

دانشگاه تربیت مدرس جهت آموزش معلمین مدارس و دانشگاه ها تأسیس شد همچنین جدای از ساختار دانشگاهی، مدارس پزشکی ای برای تربیت امدادیاران تحت نظارت وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی راه اندازی شد.

امام راحل(ره) در 27 فروردین ماه 1364 زمانی که وزیر وقت فرهنگ و آموزش عالی را به حضور پذیرفته بودند، با بیان این که بیشتر کسانی که بعضی از آنان نماز می خوانندند ولی معتقدند ایران باید زیر نظر کشورهای بگیانه باشد، از عدم انطباق وضعیت موجود در دانشگاه با خواسته ها و روش های مردمی که انقلاب خود را به دیگر کشورها صادر کرده اند، ابراز نارضایتی کرد.

به گفته نیکی کدی و یان ریچارد انقلاب فرهنگی ایران بخشی از برنامه مبارزه با فرهنگ غرب در ایران محسوب می شد و یکی از اهداف عملی انقلاب فرهنگی وحدت سیستم دانشگاه با سیستم حوزه علمیه قم بود، در عمل این فعالیت این نتیجه پیش بینی نشده را داشت که بسیاری از روحانیون با اندیشه های غرب و فلسفه غربی آشنا شدند.

صادق زیباکلام استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران بر این باور است که انقلاب فرهنگی دو هدف اصلی داشت که گذشت زمان اثبات کرد که هیچ کدام از این دو هدف قابل دسترسی نیستند: هدف اول این بود که دانش علمی و فنی را به گونه ای طراحی کنند که برآورنده نیازهای کشورهای جهان سومی مانند ایران باشد زیرا اعتقاد آن سالها این بود یک فارغ التحصیل مهندسی دانشگاه ایران می تواند در صنایع پیشرفته کشورهایی چون فرانسه و آمریکا بیشتر کارایی داشته باشد تا در ایران...و از سویی در خصوص حوزه علوم انسانی این اعتقاد وجود داشت که دروسی که در حوزه علوم انسانی در دانشگاه های ایران تدریس می شود غرب محور و برمبنایی فلسفه و جهان بینی سکولاریسم غربی استوار هستند. در یک جامعه اسلامی که ۹۸ درصد آن به شکل گرفتن یک نظام اسلامی رای داده اند باید علوم انسانی تدریس شود که به جای نگاه غرب محور نگاه اسلام محور داشته باشد .

به عقیده استاد زیباکلام عدم دستیابی به این اهداف از یک طرف، و هزینه روز افزون بسته شدن دانشگاه ها از طرف دیگر، نهایتاً باعث تصمیم شورای انقلاب فرهنگی تصمیم به بازگشایی دانشگاه ها شد.

طبق تحقیقی که در دانشگاه مارکت آمریکا در مورد انقلاب فرهنگی ایران صورت گرفته است، نظام آموزشی عالی آمریکا و اروپا و بدون هیچ تلاشی برای بومی سازی آن و مطابقت با ارزش های دینی و اجتماعی ایران بود که حتی در دوران پهلوی به گونه ای سعی می شد تا نظام آموزش عالی از میراث اسلامی ایران فاصله بگیرد و در نقطه مقابل، در دوران انقلاب فرهنگی سعی شد تا نظام آموزش عالی را با میراث و بستر دینی و فرهنگی جامعه ایران آشتی دهد.

حضرت آیت الله سید علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در 14 آذر سال 1375 چنین می گوید: شورای عالی انقلاب فرهنگی که با تدبیر حکیمانه امام راحل عظیم الشان به جای ستاد انقلاب فرهنگی پدید آمد، نقش فعال و موثری را در عرصه های امور فرهنگی کشور به خصوص دانشگاه ها ایفا کرد و برکات زیادی از خود به جای گذارد.

اکنون با پیشرفت کشور در کار سازندگی و گسترش دامنه نیاز به دانش و تخصص و لزوم فراگیری علوم و فنون پرورش محققان و نوآوران و استادان و متخصصان کارآمد، اهمیت این بخش از مسایل فرهنگی تاکید مضاعف یافته است.

توسعه دانشگاه ها و پژوهشگاه ها و دیگر مراکز آموزشی و آموزش عالی که پاسخ طبیعی به آن نیاز است و افزایش چشمگیر کمیته دانشجویی، به نوبه خود تکالیف تازه ای را بر عهده مسئولان امور فرهنگی کشور می گذارد که برتر از همه آنها اولا کیفیت بخشیدن به مایه های علم و تحقیق در این مراکز و ثانیا پرداختن به تربیت معنوی دانشجویان و هدایت فکر و عمل آنان است .

27 آذرماه 1361، دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی کشور پس از 30 ماه تعطیلی مجددا بازگشایی شد و این روز در تقویم جمهوری اسلامی ایران، روز وحدت حوزه و دانشگاه نام گرفته است.